fibromyalgie

Kort overzicht Fibromyalgie

• symptomen: Diepe spierpijn, abnormale sensaties, pijnlijke drukpunten, vermoeidheid, prikkelbare darmsymptomen, depressie, angst
• pijnstillers: Opioïden, cortison of niet-steroïde ontstekingsremmende medicijnen zoals paracetamol, ibuprofen, acetylsalicylzuur hebben weinig of geen effect
• behandeling: Oefening, warmtetherapie, psychotherapie, antidepressiva, ontspanningsprocedures
• voeding: voornamelijk plantaardig, vooral veel groenten, weinig vlees, weinig alcohol
• oorzaken: Triggers nog grotendeels onbekend, mogelijk gestoorde pijnverwerking, genetische oorzaken, veranderde zenuwvezels, mentaal trauma
• diagnose: Uitsluiting van andere oorzaken, beoordeling van specifieke pijnpunten, pijnvragenlijsten
• voorspelling: ongeneeslijk maar beheersbaar, laat geen blijvende fysieke schade achter

Fibromyalgie – symptomen

De term “fibromyalgie” staat voor spierpijn in de spieren. Dit beschrijft al het centrale symptoom van de ziekte. De meeste zijn aanhoudende, diepe spierpijn, vergezeld van abnormale sensaties. Tot nu toe kunnen ze niet worden verklaard door pathologische processen. Andere belangrijke symptomen zijn slaapstoornissen en vermoeidheid. Vaak wordt fibromyalgie ook geassocieerd met emotionele klachten zoals depressie of angst.

Hoofd symptoom pijn

Het belangrijkste symptoom van fibromyalgie is diffuse en chronische pijn. Vaak beschrijven de patiënten het als een diepe spierpijn die stijfheid, branderig gevoel, tikken, gevoelloosheid en tintelingen kan veroorzaken. Soms voelen gewrichten of spieren gezwollen aan.

De pijn kan zich concentreren op specifieke gebieden. Vooral getroffen zijn nek, rug, armen, benen en borst. Hij kan ook in andere delen van het lichaam voorkomen.

Variabele pijnintensiteit: Pijnniveaus en intensiteit worden beïnvloed door weer, temperatuur, tijdstip van de dag, stressniveaus en fysieke activiteit. Bij sommige patiënten is de pijn bijzonder intens in de ochtend. Hij verbetert dan gedurende de dag. Warmte en matige activiteit verbeteren meestal de symptomen van fibromyalgie.

Pijnlijke drukpunten (gevoelige punten): Het is typisch voor patiënten met fibromyalgie dat ze bijzonder gevoelig zijn voor druk op bepaalde lichaamspunten. In totaal zijn er 18 van deze zogenaamde tender points.

hoofdpijn: Naast spierpijn hebben mensen met fibromyalgie ook vaak last van hoofdpijn of migraine. Ook prikkelbare darmsymptomen met frequente buikpijn diarree of constipatie komen vaak voor. Anderen lijden opnieuw aan pijn die lijkt op een urineweginfectie.

Pijnlijk gezicht: Een speciale variant van fibromyalgie manifesteert zich als een zogenaamd temporomandibulair gewrichtssyndroom, waarbij het gezicht en de kaak pijn doen. Deze laatste kunnen de personen slechts in beperkte mate verplaatsen, waardoor ze problemen krijgen met kauwen.

Belangrijkste symptomen van vermoeidheid en slaapstoornissen

Meer dan 90 procent van de fibromyalgie-patiënten lijden aan vermoeidheid en vermoeidheid. Vaak worden slaapstoornissen toegevoegd – hun slaap is gemakkelijk en ze worden vaak wakker. Bovendien hebben ze vaak last van slaapapneu. Ademhalingsbranden treden op tijdens snurken tijdens de nacht. De slaap is dan minder rustgevend en het risico op hart- en vaatziekten neemt toe.

Vermoeidheid bij fibromyalgie: Slaapstoornissen kunnen leiden tot een chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS). Vermoeidheid is de term voor chronische vermoeidheid. De meeste mensen met vermoeidheid voldoen zelfs aan de criteria voor fibromyalgie. Omgekeerd lijdt meer dan tweederde van mensen met fibromyalgie aan CVS.

Restless Legs Syndrome: Een ziekte die ook veel voorkomt bij fibromyalgie-patiënten is het Restless Legs Syndroom. Getroffen lijden in rust met pijnlijke trekken of tintelingen in de benen. De symptomen kunnen alleen worden verlicht door oefening. Ook dit kan aanzienlijke slaapstoornissen en daaropvolgende vermoeidheid veroorzaken. Voor patiënten met symptomen van fibromyalgie moet daarom worden onderzocht of er geen extra rusteloos benen syndroom is.

Fibromyalgie: mentale symptomen

Fibromyalgie wordt vaak geassocieerd met psychische aandoeningen. Vooral gebruikelijk zijn depressieve symptomen zoals nervositeit, innerlijke rusteloosheid, depressie en verlies van drive. Ongeveer 30 procent van de mensen met fibromyalgie lijdt aan een echte depressie. Anderen ontwikkelen fibromyalgie evenals een angststoornis.

Overgevoeligheid en regelgevende aandoeningen:Mensen met fibromyalgie zijn vaak bijzonder gevoelig voor stimuli zoals geuren, geluid of licht. Verdere fibromyalgiesymptomen treden op als gevolg van een verstoorde lichaamsregulatie. Dergelijke vegetatieve symptomen omvatten verhoogde tremor (tremor), overmatig zweten (hyperhidrose), verminderde speekselvloed en koude vingers. Prikkelbare darmsyndroom met epileptische aanvallen en diarree komt ook veel voor bij mensen met fibromyalgiesymptomen.

Ernst van fibromyalgie

Hoe sterk en divers de fibromyalgiesymptomen bij een patiënt zijn, is heel anders. Daarom classificeren artsen de ziekte ook in verschillende gradaties van ernst.

Getroffen met lichtere vormen hebben naast de pijn in verschillende delen van het lichaam weinig of geen ander fysiek en mentaal ongemak. Ze ervaren vaak lange periodes zonder complicaties en zijn nauwelijks aangetast in hun kwaliteit van leven op het werk en in hun vrije tijd.

Anderen hebben naast de chronische pijn andere lichamelijke en geestelijke fibromyalgiesymptomen. Ze zijn matig of zelfs aanzienlijk beperkt in hun dagelijks leven.

Fibromyalgie-therapie

De triggers en ziektemechanismen van fibromyalgie zijn nog niet bekend. Een fibromyalgietherapie is daarom niet gericht op het genezen van de ziekte, maar op het verbeteren van de symptomen.

Maar dat is in veel gevallen moeilijk. Daarom gaat het allemaal om de beste manier om met de ziekte om te gaan en om de hoogst mogelijke kwaliteit van leven te bereiken, zelfs als de pijn niet verdwijnt.

bewegingstherapie

De belangrijkste bouwsteen van de behandeling van fibromyalgie is oefening. Artsen bevelen de patiënten twee tot drie keer per week duurtraining aan met een lage tot gemiddelde intensiteit.

Het doel is om in het zogenaamde aerobe bereik te blijven, waar het lichaam niet meer zuurstof verbruikt dan alleen maar opneemt. Een goede indicatie is dat je tijdens de training voldoende lucht hebt om gemakkelijk te kunnen praten.

Onder de geschikte sporten in fibromyalgie zijn onder meer

• wandelen
• zwemmen
• wielersport
• dansen
• ergometer
• Aqua Jogging
• buigen

Naast cardiovasculaire fitheid moeten patiënten specifiek de functie van hun gewrichten en spieren, flexibiliteit, kracht en coördinatie trainen. Experts bevelen dit aan

• Wateraerobics (twee tot drie keer per week)
• Droge gymnastiek (twee tot drie keer per week)
• Functietraining (twee keer per week)

Fysiotherapie

Een warmtebehandeling kan de symptomen verbeteren. Bij de meeste patiënten verergert verkoudheid de symptomen. Maar sommige patiënten hebben ook baat bij een koudetherapie voor het hele lichaam. Ze brengen een paar minuten door in een koude kamer met extreem lage temperaturen.

Ook rustgevend bij veel patiënten is een zogenaamde balneotherapie met medische baden. Massages worden echter niet aanbevolen voor de behandeling van fibromyalgie.

psychotherapie

Hoeveel pijn wordt waargenomen, hangt af van de innerlijke houding ten opzichte van de symptomen. Als onderdeel van een cognitieve gedragstherapie leren patiënten de pijn opnieuw te beoordelen. Hij is er nog steeds, maar niet langer in het centrum van bewustzijn.

Om dit te doen, ontdekt de therapeut in samenwerking met de patiënt ook denk- en perceptiepatronen die het verloop van de ziekte negatief beïnvloeden. Als ze doorbreken, kan dit de perceptie van pijn aanzienlijk veranderen.

ontspanningstechnieken

Stress verhoogt het ongemak van mensen met fibromyalgie. Daarom zijn ontspanningstechnieken belangrijke elementen van fibromyalgietherapie. Deze omvatten autogene training en progressieve spierontspanning volgens Jacobsen. Ook ontspanningstechnieken uit het Verre Oosten zoals Tai Chi, Qi Gong en Yoga kunnen helpen.

Medicamenteuze therapie

In ernstigere gevallen kunnen medicijnen een belangrijk complementair onderdeel van fibromyalgietherapie zijn.

antidepressiva

Veel patiënten met fibromyalgie ontwikkelen mentale comorbiditeiten zoals angst of depressie. Naast cognitieve gedragstherapie kunnen medicijnen helpen.

Antidepressiva werken op het boodschappermetabolisme in de hersenen. Niet alleen verminderen ze depressieve symptomen door dit werkingsmechanisme, ze verlichten ook pijn en vermoeidheid en bevorderen het algemene welzijn. Daarom kunnen ze ook patiënten met ernstige fibromyalgie helpen die geen depressieve symptomen hebben.

Het schrijft medicijnen voor uit de medicijnklasse van selectieve serotonine heropname remmers (SSRI’s) en tricyclische antidepressiva, vooral die met het medicijn amitriptyline.

Tricyclische antidepressiva verlichten niet alleen spierpijn, ze verbeteren ook de slaap. Dergelijke medicijnen mogen echter alleen permanent worden ingenomen als ze effectief zijn.

anti-epileptica

Een andere belangrijke groep geneesmiddelen voor fibromyalgietherapie zijn de zogenaamde anticonvulsiva. Ze zijn ontwikkeld om zenuwpijn en epilepsie te behandelen, maar kunnen ook pijn verlichten en de slaap verbeteren als onderdeel van fibromyalgietherapie.

Pregabaline blokkeert bijvoorbeeld bepaalde boodschappers die verantwoordelijk zijn voor de overdracht van pijn. Dergelijke medicijnen kunnen vooral patiënten met ernstige pijn op de voorgrond van de ziekte helpen. Mogelijke bijwerkingen zijn duizeligheid, gewichtstoename en oedeem in de armen en benen.

Ineffectieve pijnstillers

Hoewel pijn het belangrijkste symptoom van fibromyalgie is, worden de meest voorkomende analgetica voor fibromyalgietherapie niet aanbevolen – ze hebben weinig of geen effect.

Fibromyalgie wordt niet geassocieerd met inflammatoire veranderingen. Om deze reden gebruikt men geen ontstekingsremmende pijnstillers zoals ibuprofen, acetylsalicylzuur en paracetamol en geen cortison.

Evenzo zijn opioïde pijnstillers voor fibromyalgietherapie meestal niet geschikt. De meeste werken niet, behalve Tramadol, dat ook een antidepressivum heeft. Dit medicijn wordt ook speciaal voorgeschreven voor patiënten met uitgesproken pijnsymptomen.

Alternatieve genezing

Aangezien conventionele therapie vaak onvoldoende is, wenden veel patiënten zich tot alternatieve therapieën. Deze omvatten methoden van traditionele Chinese geneeskunde zoals acupunctuur, maar ook osteopathie.

Andere fibromyalgie-patiënten vertrouwen op homeopathie. Afhankelijk van het type symptomen, kunnen verschillende homeopathische middelen worden overwogen. Van Rhus Toxicodendron wordt bijvoorbeeld gezegd dat het pijn verlicht.

Getrainde patiënten

Aan het begin van de behandeling met fibromyalgie kan training zeer nuttig zijn. In hun kader leren patiënten zo goed mogelijk met de ziekte te leven. Mensen die lijden aan fibromyalgie, hebben bijvoorbeeld meer ontspanning nodig, slaap, maar ook aan lichaamsbeweging dan gezonde mensen.

herstelmaatregelen

Sommige mensen met fibromyalgie lijden zoveel aan kwalen zoals pijn, zware vermoeidheid of depressie en angst dat ze vaak afwezig zijn op de werkplek. In extreme gevallen moeten ze misschien zelfs vervroegd met pensioen gaan.

Met dergelijke ernstige beperkingen en prestatieverliezen kan een revalidatietherapie nuttig zijn, waarbij vele benaderingen van fibromyalgietherapie beschikbaar zijn.

Individuele concepten

De behandeling met fibromyalgie moet zo individueel mogelijk op de patiënt worden afgestemd. Experts hebben drie groepen patiënten geïdentificeerd:

• Patiënten met angst en depressie op de voorgrond van de klachten
• Vooral patiënten die pijn lijden
• Patiënten die zo ernstig worden beperkt door vermoeidheid, pijn of psychische problemen dat ze vaak afwezig zijn op het werk of zelfs worden bedreigd met vervroegd pensioen.

Voor het succes van therapie is het cruciaal dat de patiënt alle maatregelen actief ondersteunt. Daarom is het belangrijk dat de patiënt en de arts de procedure samen plannen. Dit omvat ook het geleidelijke gebruik van behandelingsopties. Het hangt af van het type symptomen, de ernst en het verloop van de ziekte.

Fibromyalgie: dieet

Een speciaal dieet wordt niet aanbevolen voor fibromyalgie. Veel patiënten melden echter dat hun symptomen verbeteren wanneer ze bepaalde voedingsmiddelen vaker consumeren of andere vermijden.

Veel groenten en fruit: Groenten en fruit bevatten veel antioxidanten. Ze vangen agressieve zuurstofmoleculen in het lichaam op, vrije radicalen genaamd. Bij fibromyalgie kunnen veel van deze in het lichaam circuleren. Daarom kan een plantenrijk dieet een positief effect hebben op het ziekteproces.

Weinig vlees: Vlees bevat veel arachidonzuur, dat ontstekingsprocessen bevordert. Mensen met fibromyalgie kunnen ook aan hun eiwitbehoeften voldoen via zuivel- of plantaardige eiwitbronnen zoals soja en andere peulvruchten.

Stimulerende middelen alleen met mate: Alcohol, chocolade en koffie evenals nicotine verhogen de spierrust. Daarom moeten ze niet te veel worden geconsumeerd. In plaats daarvan wordt groene thee aanbevolen, die een sterk antioxiderend effect heeft.

Zie het artikel Fibromyalgia – Nutrition voor meer informatie over hoe u het beste kunt voeden met fibromyalgie.

Fibromyalgie: oorzaken en risicofactoren

De oorzaken van fibromyalgie worden nog steeds niet volledig begrepen. In de meeste gevallen is er geen duidelijke oorzaak van pijnziekte. Het is geen ontstekingsreuma van de spieren of gewrichten en ook geen aan slijtage gerelateerde pijn.

Hoewel de getroffenen pijn in spieren en bindweefsel voelen. Op röntgenfoto’s of CT-scans zijn er echter zelfs na jaren geen pathologische veranderingen. Huidige laboratoriumtests, bijvoorbeeld op reumatoïde factoren, blijven vruchteloos.

Verstoorde pijnverwerking

De belangrijkste hypothese over de oorzaken van fibromyalgie is momenteel dat de perceptie van de pijn in het centrale zenuwstelsel van patiënten is veranderd. De drempel voor pijnperceptie is lager dan normaal, zodat de hersenen lichtprikkels al als pijn ervaren en er meer belang aan hechten.

Genetische aanleg

Genetische veranderingen die resulteren in verhoogde gevoeligheid voor pijn zijn nog niet geïdentificeerd, maar kunnen een oorzaak zijn van fibromyalgie. Dit suggereert dat familieleden van fibromyalgie-patiënten een achtvoudig verhoogd risico op de ziekte hebben.

Gewijzigde zenuwvezels

Studies van de Universiteit van Würzburg hebben voor het eerst een echte organische bevinding bij fibromyalgie opgeleverd. De onderzoekers ontdekten dat de kleine zenuwvezels in het spierweefsel van patiënten met fibromyalgie waren veranderd. Of dit geldt voor alle patiënten met fibromyalgie is nog open.

Psyche, stress en trauma

Omdat er meestal geen organische verklaring is voor de pijn, werden de getroffenen lang beschouwd als denkbeeldige patiënten. Of er werd valselijk aangenomen dat haar symptomen een puur psychosomatische uitdrukking van depressie zijn.

Deze hypothese is sindsdien weerlegd, hoewel de psyche wellicht een centrale rol speelt bij het ontstaan ​​van de ziekte. Zo kunnen zowel stress als lichamelijke of emotionele verwondingen (trauma) de ontwikkeling van fibromyalgie bevorderen. Het verschijnt vaak in periodes van hoge stress. Ook mensen die mishandeld of seksueel misbruikt zijn in de kindertijd of als volwassenen, hebben meer kans om fibromyalgie te ontwikkelen.

Bovendien kan de hoge last die gepaard gaat met een ernstig ziekteverloop angst en depressie veroorzaken.

Ongezonde levensstijl

Een ongunstige levensstijl kan ook de ziekte bevorderen. Deze omvatten roken, obesitas en lage lichamelijke activiteit.

Middelbare leeftijd, vrouwelijk geslacht

Fibromyalgie kan op elke leeftijd voorkomen. Het komt echter het meest voor tussen de 20 en 50 jaar. 80 procent van de patiënten is vrouw.

Secundaire fibromyalgie

In sommige gevallen lijkt fibromyalgie zich te ontwikkelen in de loop van een andere ziekte. In tegenstelling tot een primaire fibromyalgie, waarbij geen andere ziekten als oorzaak worden beschouwd, wordt dit een secundaire fibromyalgie genoemd. Ziekten die fibromyalgie bevorderen, zijn onder meer:

• reumatische aandoeningen
• Infectieziekten, meestal virale infecties met het Epstein-Barr-virus, hepatitisvirussen en HI-virussen.
• bepaalde tumorziekten
• Aandoeningen van hormoonbalans

Fibromyalgie: onderzoeken en diagnose

Als een fibromyalgiesyndroom wordt vermoed, is de huisarts de eerste contactpersoon. Indien nodig zal hij of zij de ziekte behandelen in samenwerking met gespecialiseerde collega’s, gespecialiseerde pijntherapeuten, neurologen, psychotherapeuten en fysiotherapeuten.

Vaak duurt het lang voordat de diagnose fibromyalgie wordt gesteld, omdat de ziekte zeer divers en moeilijk te begrijpen is. De getroffen mensen vergissen zich vaak jarenlang van arts tot arts. Ze lijden aan het feit dat hun symptomen niet kunnen worden toegewezen aan een diagnose. Dit creëert onzekerheid, vertraagt ​​de behandeling en verslechtert dus de prognose.

anamnese

De basis van het medisch onderzoek is het gesprek. Hierdoor kunnen de klachten nauwkeuriger worden bepaald en geordend. Typische vragen van de arts zijn:

• Hoe voelt je pijn?
• Waar is precies de pijn?
• Is een reumatische aandoening bij u bekend?
• Wordt uw dagelijks leven beïnvloed door de symptomen?
• Heeft u last van slaapstoornissen?
• Heeft u last van het maagdarmkanaal?
• Heeft u een slecht humeur?

Fibromyalgie is een zogenaamde uitsluitingsdiagnose. Dit betekent dat alle andere mogelijke ziekten eerst moeten worden uitgesloten voordat een fibromyalgie-diagnose kan worden gesteld.

Hoeksteen van de diagnose

Voor de diagnose moet de pijn in verschillende delen van het lichaam minimaal drie maanden bestaan. De artsen evalueren ook verschillende pijnschalen en vragenlijsten.

Daarnaast spelen de zogenaamde tender points een centrale rol in de verduidelijking. Dit zijn bepaalde drukpunten die meestal pijn veroorzaken bij patiënten met fibromyalgie. Als de patiënt met elf op 18 reageert met pijn, is dit een indicatie voor een fibromyalgiesyndroom. Omgekeerd zijn er ook drukpunten die tijdens de test niet pijnlijk mogen zijn.

Pijndagboek als diagnostisch hulpmiddel

De arts zal de patiënt vragen om een ​​pijndagboek bij te houden waarin hij, naast het type, de duur en de locatie van de pijn, ook opvallende afwijkingen registreert. Deze omvatten bijvoorbeeld maag-darmklachten en urineproblemen.

Evenzo moeten mentale stress zoals concentratie of slaapstoornissen en gebrek aan drive worden geregistreerd en besproken. Dergelijke bijkomende symptomen zijn typerend voor het fibromyalgiesyndroom.

online testen

Verschillende online vragenlijsten over de zelftest van fibromyalgie zijn te vinden op internet. Ze zijn echter niet erg zinvol omdat de diagnose erg moeilijk is en veel ervaring vereist. Bovendien bevatten de tests soms alleen individuele symptoomgebieden, zoals de pijn.

Aandachtskans op verwarring!

De symptomen van fibromyalgie-patiënten komen ook voor bij andere ziekten. Deze omvatten:

• Reumatoïde artritis (RA)
• Systemische lupus erythematosus (SLE)
• Spondylitis ankylopoetica (AS)
• Polymyalgia Rheumatica (PMR)
• Hyperthyreoïdie en andere hormonale ziekten
• spierontsteking
• Neurologische aandoeningen van het centrale of perifere zenuwstelsel

Om ze uit te sluiten of op te sporen als oorzaak van de klachten, voert de arts een reeks onderzoeken uit. Deze omvatten

• X-ray, CT of MRI
• Bloedtest, inclusief de zogenaamde reumatoïde factoren

Als men geen pathologische veranderingen in deze onderzoeken ontdekt, spreekt dit voor een fibromyalgie.

Psychische pijn

Er is ook een risico op verwarring met de “aanhoudende somatoforme pijnstoornis” en de “chronische pijnstoornis met mentale en somatische factoren”. Hierin wordt de pijn veroorzaakt door ernstige mentale stress – wat niet betekent dat ze slechts verbeelding zijn. Dit is niet het geval bij fibromyalgie, hoewel mentale stress de symptomen kan verergeren.

Fibromyalgie: ziekteverloop en prognose

Fibromyalgie is tot nu toe niet te genezen. Het veroorzaakt echter geen blijvende schade aan de spieren en gewrichten, zodat de patiënt noch met een handicap wordt bedreigd, noch hun levensverwachting wordt verkort.

Het doel van de therapie is om de symptomen zoveel mogelijk te verminderen. De behandeling is niet altijd gemakkelijk, maar er zijn veel methoden voor moderne pijntherapie beschikbaar. Succes vereist nauwe samenwerking tussen patiënt en arts.

Als de symptomen niet voldoende kunnen worden verlicht, is het lijden groot. De gevolgen zijn frequent ziekteverlof. Sommige patiënten overwegen in hun nood een erkenning aan te vragen als ernstig gehandicapt of zelfs met pensioen vanwege hun fibromyalgie.

Het is echter moeilijk om een ​​daadwerkelijk toegekend pensioen te krijgen, omdat de ernstige symptomen tot nu toe nauwelijks zijn bewezen door hard bewijs. De getroffenen moeten zich in dit verband wenden tot zelfhulpgroepen en fibromyalgie-organisaties.

Het is belangrijk om de klachten zo snel mogelijk onder controle te krijgen. Een vroege start van de behandeling binnen twee jaar na het begin van de symptomen verlicht grotendeels tot 50 procent van de mensen die getroffen zijn door hun pijn. Aan de andere kant van de leeftijd van 60 jaar verbeteren de symptomen van een fibromyalgiesyndroom vaak vanzelf.

Verdere informatie

Zelfhulpgroepen en clubs

• Duitse Fibromyalgia Association (DFV) e.V.
• Fibromyalgia League Duitsland (FLD)

books

• Fibromyalgie. Compacte gids: succesvol omgaan met chronische pijn (Dr. med. Eberhard J. Wormer, Mankau Verlag, 2017)
• The Fibromyalgia Guide: Een goed leven leiden ondanks constante pijn. De gids voor de Duitse Fibromyalgia Association e. V. (Holger Westermann, 2017)
• Fibromyalgie – elke dag opnieuw beginnen, Deutsche Rheumaliga, 2016

richtlijnen

• Samenvatting van de richtlijn “Definitie, pathofysiologie, diagnose en therapie van het fibromyalgiesyndroom”, Deutsche Schmerzgesellschaft e.V., 2017
• Lange versie van de richtlijn “Definitie, pathofysiologie, diagnose en therapie van het fibromyalgiesyndroom”, Deutsche Schmerzgesellschaft e.V., 2017
• Patiëntrichtlijn “Definitie, pathofysiologie, diagnose en therapie van het fibromyalgiesyndroom”, Deutsche Schmerzgesellschaft e.V., 2017
• Patiëntrichtlijn “Fibromyalgie-syndroom: de belangrijkste in het kort”, German Pain Society e.V., 2017