Hoge bloeddruk

Hypertensie: kort overzicht

• Definitie van hypertensie: Bloeddruk> 140/90 mmHg
• Mogelijke gevolgen: Coronaire hartziekten, hartfalen, hartaanval, beroerte, PAOD, netvliesbeschadiging, nierschade, enz.
• Voorkomende symptomen: Hoofdpijn (vooral ’s ochtends), duizeligheid, gemakkelijke vermoeidheid, rood gezicht enz .; mogelijk ook symptomen van secundaire ziekten zoals beklemming op de borst (angina pectoris), waterretentie in het weefsel of wazig zien
• behandeling: Veranderingen in levensstijl (veel bewegen en bewegen, gewichtsverlies, gezond eten, stoppen met roken, enz.), Mogelijk bloeddrukverlagende medicijnen; Behandeling van de onderliggende ziekte bij secundaire hypertensie
• waarschuwing: In geval van een plotselinge, massale stijging van de bloeddruk met tekenen van orgaanschade (hypertensieve noodsituatie), moet u onmiddellijk de noodarts bellen (noodnummer: 112)!

Hypertensie: definitie

Bij hoge bloeddruk (hypertensie) zijn de bloeddrukniveaus permanent te hoog. De bloeddruk is het gevolg van het feit dat bij elke hartslag bloed vanuit het hart in de bloedvaten wordt gepompt. Het bloed oefent van binnenuit druk uit op de vaatwand. Afhankelijk van de hartwerking onderscheidt men twee bloeddrukwaarden:

• Systolische bloeddruk: Het ontstaat in de fase waarin het hart samentrekt (systole). Bloed wordt vanuit het hart in de hoofdader (aorta) gepompt. De resulterende drukgolf gaat door door de slagaderwanden van de slagaders. Hierdoor kan zelfs in meer afgelegen lichaamsgebieden (zoals de armen en benen) een pulsgolf worden gemeten.
• Diastolische bloeddruk: In diastole zet de hartspier uit om zichzelf aan te vullen met bloed. Er is nog steeds druk in de vaten, maar deze is lager dan de systolische bloeddruk.

Bij elke persoon is de bloeddruk onderhevig aan schommelingen. Spanning en lichamelijke inspanning kunnen bijvoorbeeld de bloeddruk verhogen, terwijl deze in rust of tijdens het slapen aanzienlijk lager kan zijn. Deze bloeddrukschommelingen zijn normaal en worden gebruikt om zich aan te passen aan de specifieke situatie. Bij gezonde mensen fluctueren de bloeddrukniveaus steeds weer in het normale bereik. Alleen als de bloeddruk permanent te hoog is, moet deze worden behandeld.

By the way: De term hypertensie wordt meestal gebruikt in de zin van arteriële hypertensie (arteriële hypertensie), dwz verhoogde bloeddrukwaarden in de systemische circulatie zoals hier beschreven. Maar er zijn andere vormen van hypertensie, zoals hoge bloeddruk in de longcirculatie (pulmonale hypertensie, pulmonale hypertensie). Deze tekst behandelt hier alleen arteriële hypertensie.

Hoge bloeddruk waarden

De meeteenheid voor bloeddruk is mmHg (millimeter kwik). Een waarde van 126/79 mmHg (126 tot 79) betekent bijvoorbeeld dat de systolische bloeddruk 126 is en de diastolische druk 79 mmHg. dan optimale bloeddruk Artsen verwijzen naar waarden van minder dan 120 mmHg systolisch en minder dan 80 mmHg diastolisch. Bovendien zijn de volgende referentiebereiken voor bloeddruk van toepassing:

Graadverdeling	systolische	diastolische
normaal	120-129 mmHg	80-84 mmHg
High-Normal	130-139 mmHg	85-89 mmHg
Hypertensie klasse I (milde hypertensie)	140-159 mmHg	90-99 mmHg
Hypertensie graad II (matige hoge bloeddruk)	160-179 mmHg	100-109 mmHg
Hypertensie klasse III (ernstige hypertensie)	≥ 180 mmHg	≥ 110 mmHg
Geïsoleerde systolische hypertensie	≥ 140 mmHg	<90 mmHg

de geïsoleerde systolische hypertensie is een puur systolische hypertensie. Diastolische bloeddruk daarentegen wordt verlaagd. De oorzaak is bijvoorbeeld een disfunctie van de aortaklep (een van de hartkleppen).

Hypertensie: gevaren

Hoge bloeddruk beschadigt permanent belangrijke organen zoals het hart en de bloedvaten (coronaire vaten), de andere bloedvaten, de hersenen en de nieren. Dit kan levensbedreigende ziekten veroorzaken.

In het hart kan hoge bloeddruk arteriosclerose (vasculaire calcificatie) van de kransslagaders bevorderen. deze Coronaire hartziekte (CHD) kan er een worden Hartfalen (hartfalen) of ook aritmie leiden. Ook een hartaanval is mogelijk.

In de hersenen van hypertensieve patiënten komt het vaker voor dan bij gezonde mensen beroerte, De circulatiestoornissen veroorzaakt door hoge bloeddruk kunnen zelfs de kleinste bloedvaten van de hersenen (microangiopathie) beïnvloeden. Dit resulteert in een chronisch gebrek aan toevoer van het hersenweefsel met zuurstof en voedingsstoffen. Het beïnvloedt de hersenprestaties en bevordert vroege intellectuele achteruitgang (vasculaire dementie).

Bloedvatschade veroorzaakt door hoge bloeddruk beïnvloedt ook de nieren en hun functie na verloop van tijd: mogelijk gevolg is chronische nierzwakte (chronische nierinsufficiëntie) tot aan de nierfalen.

De aandoeningen van de bloedsomloop, die zich ontwikkelen als gevolgen voor de hoge bloeddruk, hebben een negatief effect op andere lichaamsgebieden. Dus bijvoorbeeld in de benen perifeer arteriële ziekte (PAD) ontwikkelen. In de ogen is het netvlies beschadigd, wat het gezichtsvermogen beïnvloedt. Artsen spreken hierover hypertensieve retinopathie.

De constante drukbelasting in de vaten kan leiden tot de vorming van vegen op de vaatwand (aneurysma’s). Ze kunnen barsten en levensbedreigende interne bloedingen veroorzaken. Een bijzonder gevaar wordt veroorzaakt door aneurysma’s in het gebied van de aorta (aorta-aneurysma) en in de hersenen (een barstend aneurysma van de hersenen veroorzaakt een hemorragische beroerte).

Goedaardige en kwaadaardige hypertensie

Vroeger werd het “goedaardige (essentiële) hypertensie” genoemd als er tijdens de ziekte geen crisis in de bloeddruk (exacerbaties) is. Veel experts wijzen deze term ondertussen af, omdat zelfs een “goedaardige” (= goedaardige) hypertensie erg gevaarlijk is en een verhoogd sterftecijfer heeft.

Als tegenhanger van goedaardige hypertensie werd de term “kwaadaardige” (kwaadaardige) hypertensie bedacht. Het wordt gedefinieerd door een constante massieve hoge bloeddruk (meestal> 120 mmHg), die binnen vijf jaar onbehandeld leidt bij 95 procent van de slachtoffers.

Hypertensieve crisis

Bij één hypertensieve crisis (hoge druk crisis) De bloeddruk springt plotseling dramatisch omhoog tot niveaus boven 230 mmHg (systolisch) en / of 130 mmHg (diastolisch). Dit kan bijvoorbeeld hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid en braken veroorzaken. Als er tekenen zijn van orgaanschade als gevolg van enorme stijgingen van de bloeddruk (zoals angina pectoris), wordt dit genoemd hypertensieve noodsituatie, Dan is er dodelijk gevaar, en dat moet onmiddellijk Spoedarts gewaarschuwd be (noodnummer: 112)!

Een hypertensieve crisis wordt meestal gezien bij patiënten met chronische hypertensie. Het komt zelden voor bij mensen van wie de bloeddruk anders normaal is. De trigger kan dan bijvoorbeeld een acute niercoronaire ontsteking (acute glomerulonefritis) zijn.

Lees meer over de ontwikkeling, symptomen en behandeling van de hogedrukcrisis in het artikel Hypertensieve crisis.

Hypertensie: symptomen

De meeste patiënten vertonen weinig duidelijke hypertensie symptomen, dus de verhoogde vasculaire druk blijft vaak lange tijd onopgemerkt. Hypertensie is daarom een ​​”stil” gevaar. Een vroege therapie is erg belangrijk om gevolgschade te voorkomen. Deze kunnen ook optreden zonder eerdere symptomen van hoge bloeddruk. Daarom is het belangrijk om ernstige tekenen van hypertensie serieus te nemen:

• duizeligheid
• Hoofdpijn, vooral ’s morgens
• slaapstoornissen
• nervositeit
• oorsuizen
• Vermoeidheid / gemakkelijke vermoeidheid
• neusbloedingen
• kortademigheid
• rood gezicht
• misselijkheid

Typisch voor hoge bloeddruk hoofdpijndie de neiging hebben om achter in het hoofd te zitten en vooral in de tijd kort na het ontwaken. Dit is een gevolg van nachtelijke hypertensie; meestal daalt de bloeddruk tijdens de slaap. Zo niet, dan kan het ook In slaap- en door slaapstoornissen komen. Vooral mensen die daarnaast slaapapneu lijden, voel dan vaak de volgende dag unausgeruht en als “blunder”. een licht rood gezicht – soms met zichtbare rode aderen (rosacea) – is ook een mogelijke indicatie voor hoge bloeddruk.

Hypertensie is niet ongewoon in nervositeit en kortademigheid, Vrouwen van middelbare leeftijd interpreteren vaak hypertensie symptomen, zoals overgangsklachten of stress symptomen in het algemeen. Bij twijfel is het absoluut raadzaam om hoge bloeddruk te verduidelijken als mogelijke trigger in geval van opvallende tekenen.

Dit geldt ook als iemand vaak zonder duidelijke reden duizelig is, zoals bij hypertensie duizeligheid ook onder de veel voorkomende symptomen telt. Bij sommige mensen nemen de tekenen van hypertensie toe in het koude seizoen.

Hypertensie: symptomen van restverschijnselen

Hoge bloeddruk kan – op de lange termijn – zoals hierboven vermeld – organen beschadigen. Dan hebben mensen met hypertensie waarschuwingssignalen die afkomstig zijn van deze organen. Dit kunnen bijvoorbeeld zijn:

• Beklemming op de borst en hartzeer (angina pectoris) bij coronaire hartziekten (CHD)
• verminderde efficiëntie en waterretentie (oedeem) bij hartfalen (hartfalen)
• Pijn in de benen bij perifere arteriële ziekte (PAD)
• afnemende gezichtsscherpte en gezichtsvelddefecten bij hypertensieve retinopathie

Soms wordt hypertensie eerst gediagnosticeerd door een hartaanval, beroerte of andere ernstige complicatie. Daarom is het vooral belangrijk om hoge bloeddruksymptomen niet over het hoofd te zien en regelmatig te controleren. Dit voorkomt dergelijke ernstige gevolgschade.

Hypertensie: oorzaken en risicofactoren

Artsen maken onderscheid tussen twee basisvormen van hypertensie met betrekking tot oorzaak:

• Primaire hypertensie: Er is geen onderliggende ziekte die kan worden gedetecteerd als een oorzaak van hoge bloeddruk. Deze essentiële hypertensie is verantwoordelijk voor ongeveer 90 procent van alle gevallen van hoge bloeddruk.
• Secundaire hypertensie: Hier is de hypertensie gebaseerd op een andere ziekte als trigger. Dit kunnen bijvoorbeeld nierziekten, schildklierdisfunctie of andere metabole ziekten zijn.

Primaire hypertensie: oorzaken

Wat precies de primaire hypertensie veroorzaakt, is nog niet bekend. Er zijn echter verschillende factoren bekend die de ontwikkeling van deze vorm van hoge bloeddruk bevorderen:

• familiale neiging tot hoge bloeddruk
• Overgewicht (body mass index = BMI> 25)
• Gebrek aan lichaamsbeweging
• hoog zoutverbruik
• hoog alcoholgebruik
• lage kaliuminname (veel kalium zit in vers fruit en groenten, gedroogd fruit of noten)
• roken
• oudere leeftijd (mannen ≥ 55 jaar, vrouwen ≥ 65 jaar)

Blijkbaar is er ook een verband tussen hypertensie en menopauze bij vrouwen: hoge bloeddruk komt vaker voor bij vrouwen na het einde van de vruchtbare jaren.

Er is ook een andere, vaak onderschatte factor bij hypertensie: spanning, Hoewel hij niet wordt beschouwd als de enige oorzaak van hoge bloeddruk. Bij mensen met een neiging tot hypertensie is stress bijna altijd negatief.

Bovengemiddelde frequentie van primaire hypertensie treedt op samen met andere ziekten. Deze omvatten:

• te zwaar
• Type 2 diabetes
• verhoogde bloedlipideniveaus

Als deze drie factoren gelijktijdig met hoge bloeddruk optreden, spreken artsen van Metabool syndroom.

Secundaire hypertensie: oorzaken

Bij secundaire hypertensie worden hoge bloeddrukoorzaken in een andere toestand gevonden. Dit zijn meestal nierziekten, metabole aandoeningen (bijvoorbeeld het syndroom van Cushing) of vaatziekten.

Dat kan ook Versmalling van de nierslagaders (Stenose van de nierslagader) ook chronische nierziekte (bijvoorbeeld chronische glomerulonefritis, cystische nier) kunnen oorzaken zijn van hypertensie. Hetzelfde geldt voor een aangeboren Versmalling van de hoofdader (Aortastenose).

Trekt ook de secundaire hypertensie kan Slaap Apneu Syndroom zijn. Dit is een ademhalingsstoornis tijdens het slapen.

ook drugs komen als hoge bloeddruk oorzaken in kwestie. Deze omvatten bijvoorbeeld hormonen (zoals de “anti-baby pil”) en reuma. Last but not least, zeker drugs zoals cocaïne en amfetamine veroorzaken abnormale bloeddruk.

Zelden komen Aandoeningen van hormoonbalans als hoge bloeddruk veroorzaken. Deze omvatten:

• Cushing-syndroom: Bij deze hormonale aandoening produceert het lichaam te veel cortisol. Dit hormoon beïnvloedt veel metabole processen en komt onder andere vrij tijdens stress.
• Primair hyperaldosteronisme (Conn-syndroom): Overproductie van het hormoon aldosteron als gevolg van een stoornis in de bijnierschors (zoals een tumor).
• feochromocytoom: Dit is een meestal goedaardige bijniertumor die stresshormonen produceert (catecholamines zoals norepinefrine, epinefrine). Deze hormoonoverproductie leidt tot hypertensieve episodes van hoofdpijn, duizeligheid en hartkloppingen.
• acromegalie: Hier produceert een (meestal goedaardige) tumor in de voorkwab van de hypofyse ongecontroleerde groeihormonen. Dit vergroot bepaalde delen van het lichaam zoals handen, voeten, onderkaak, kin, neus en wenkbrauwruggen.
• Androgenitaal syndroom: De erfelijke metabole ziekte leidt tot een verstoorde productie van de hormonen aldosteron en cortisol in de bijnier. De oorzaak van de ziekte is een genetisch defect dat niet te behandelen is.
• Schildklierdisfunctie: Hypertensie komt ook vaker voor in verband met hyperthyreoïdie (hyperthyreoïdie).

Hypertensie en sport

De fysieke stress van sport verhoogt de bloeddruk. Dit is meestal geen probleem voor mensen met een gezonde bloeddruk. Bij hypertensieve patiënten daarentegen kunnen niveaus snel stijgen tot een gevaarlijk niveau. Vooral in sporten zoals krachttraining met zware gewichten treden soms dreigende bloeddrukpieken op. Dit is vooral het geval wanneer gewichtheffen gepaard gaat met drukademhaling.

Desondanks wordt sporten met hoge bloeddruk in veel gevallen aanbevolen – in de vorm van de juiste sport en in een individueel geschikte trainingsintensiteit. Veel hypertensieve patiënten hebben bijvoorbeeld baat bij regelmatige matige duurtraining. In het beste geval kan de hoge bloeddruk zelfs een beetje worden verlaagd door sport.

Hypertensie tijdens de zwangerschap

Hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap kan zijn veroorzaakt door de zwangerschap zelf. Een dergelijke Aan zwangerschap gerelateerde hoge bloeddruk ontwikkelt zich na de 20e week van de zwangerschap (SSW). Als hypertensie aan de andere kant bestond vóór de zwangerschap of zich ontwikkelt tot de 20e week van de zwangerschap, wordt het beschouwd als zwangerschaponafhankelijk.

Aan zwangerschap gerelateerde hypertensie is vaak ongecompliceerd en verdwijnt meestal vanzelf binnen zes weken na de geboorte. Het kan ook het startpunt zijn voor hypertensieve zwangerschapsstoornissen zoals pre-eclampsie, eclampsie en het HELLP-syndroom. Deze ziekten kunnen zich snel ontwikkelen en een gevaar vormen voor zowel moeder als kind. Daarom controleert de arts regelmatig de bloeddruk van zwangere vrouwen als onderdeel van de controles.

pre-eclampsie

Als zwangere vrouwen na de 20e week van de zwangerschap last hebben van hypertensie en verhoogde eiwituitscheiding via de urine (proteïnurie), is pre-eclampsie aanwezig. De getroffen vrouwen hebben ook meestal waterretentie in het weefsel (oedeem).

Pre-eclampsie is een van de zogenaamde zwangerschapsvergiftiging (gestosis). Het niet krijgen van medische behandeling kan leiden tot levensbedreigende aanvallen (eclampsie).

Lees meer over deze zwangerschapsgerelateerde vorm van hoge bloeddrukstoornis in het artikel Preeclampsie.

Hypertensie: onderzoeken en diagnose

Veel patiënten leven jarenlang met hoge bloeddruk (hypertensie), zonder het te merken. Ze voelen goed omdat overmatige bloeddruk vaak geen langdurig ongemak veroorzaakt. Iedereen moet daarom zijn bloeddrukwaarden kennen, deze regelmatig controleren en door de arts laten controleren.

Bloeddruk meten

De belangrijkste test om hypertensie te detecteren is bloeddrukmeting. De eenmalige meting zegt echter niets over de vraag of de bloeddruk moet worden behandeld of niet. De bloeddruk fluctueert gedurende de dag en neemt ongeveer toe na het sporten of genieten van koffie. Sommige patiënten zijn nerveus wanneer de arts de bloeddruk meet, wat de bloeddruk tijdelijk kan verhogen. Dit fenomeen wordt ook wel “witte-boorden syndroom” genoemd.

Kortom, daarom: om zinvolle bloeddrukwaarden te verkrijgen zijn herhaalde metingen (bijvoorbeeld op drie verschillende tijdstippen). ook Langdurige metingen (meer dan 24 uur) zijn nuttig voor de diagnose van hypertensie. Via hen kan de arts dagelijkse schommelingen waarnemen.

Verdere diagnostische stappen

In de meeste gevallen vraagt ​​de arts de patiënt ook naar bestaande reeds bestaande aandoeningen die de oorzaak kunnen zijn van secundaire hypertensie. Dit kunnen bijvoorbeeld nier- of schildklieraandoeningen zijn.

Misschien zijn ze dat ook Bloed- en urinetests of een Echografie van de nieren noodzakelijk. Ze helpen om een ​​primaire en secundaire hypertensie te onderscheiden. Bovendien kunnen ze wijzen op risicofactoren voor hart- en vaatziekten (zoals verhoogde lipideniveaus) en mogelijke orgaanschade (bijvoorbeeld abnormale nierwaarden).

Ook een lichamelijk onderzoek behoort tot de verduidelijking van hypertensie. Het helpt ook bij het schatten van het cardiovasculaire risico van het individu om mogelijke tekenen van bloeddrukgerelateerde orgaanschade te detecteren. Vaak wordt de hoge bloeddruk niet herkend totdat deze de bloedvaten al heeft beschadigd (bijvoorbeeld arteriosclerose). Vooral de bloedvaten van het hart, de hersenen, de nieren en de ogen worden aangetast. Na verloop van tijd raakt de hartspier ook beschadigd en is hartfalen (hartfalen) het resultaat. Voor een meer gedetailleerd onderzoek van mogelijke gevolgen kan meer Onderzoek van ogen, hart en nieren noodzakelijk zijn.

Hypertensie: behandeling

Hoe de therapie van hypertensie er in elk geval uit moet zien, hangt van verschillende factoren af. De belangrijkste factoren zijn het niveau van de bloeddruk en het individuele risico op complicaties zoals CHZ (coronaire hartziekte), hartaanval of beroerte. Bovendien houdt de arts bij de planning van de behandeling rekening met de leeftijd van de patiënt en eventuele bestaande onderliggende / comorbiditeiten zoals diabetes mellitus.

De Duitse hogedrukliga beveelt aan bijna alle Hypertonikern de bloeddruk aan onder 140/90 mmHg verlagen. Voor bepaalde groepen patiënten zijn ze echter eenvoudig verschillende aanbevelingen:

• Bij “kwetsbare” oudere patiënten en patiënten ouder dan 80 moet hypertensietherapie gericht zijn op systolische bloeddruk tussen 140 en 150 mmHg.
• Bij patiënten met een nierziekte (nefropathie) en gelijktijdige proteïnurie kan een systolische bloeddruk van minder dan 130 mmHg nuttig zijn.
• Bij diabetespatiënten moet worden geprobeerd de diastolische bloeddruk te verlagen tot 80-85 mmHg.

De arts past ook de aanbevelingen voor de streefwaarden van de bloeddruk individueel aan.

Bloeddruk verlagen: wat u zelf kunt doen

De basis van hypertensie therapie is een verandering van levensstijl. Dit omvat bijvoorbeeld het proberen om bestaand overgewicht te verminderen. Het juiste dieet en regelmatige lichaamsbeweging helpen. Beide worden ook aanbevolen voor patiënten met hoge bloeddruk die niet te veel kilo’s op de weegschaal leggen.

Het is ook raadzaam om in geval van hypertensie af te zien van roken om het cardiovasculaire risico niet te vergroten. Ook aanbevolen zijn stressverlichting en ontspanningstechnieken zoals autogene training of yoga.

Bovendien proberen veel patiënten verhoogde bloeddrukniveaus tot een gezonder niveau te verminderen met huismiddeltjes of alternatieve geneeswijzen zoals homeopathie.

U kunt meer lezen over wat u zelfs met hoge bloeddruk kunt doen in het artikel Bloeddruk verlagen.

Geneesmiddelen voor hypertensie

Als een verandering in levensstijl niet voldoende is om hoge bloeddruk te verlagen, schrijft de arts aanvullende antihypertensiva voor (antihypertensiva). Er zijn vijf hoofdgroepen medicijnen die de voorkeur hebben voor de behandeling van hoge bloeddruk. Ze verlagen de bloeddruk betrouwbaar en worden meestal goed verdragen. Zij omvatten:

• ACE-remmers
• AT1-antagonisten (angiotensinereceptorblokkers, sartanen)
• beta-blokkers
• Diuretica (dehydrators, “plaspillen”)
• calcium antagonisten

Wanneer het meest geschikt is, hangt af van het individuele geval. Bovendien is het soms voldoende om een ​​enkel medicijn te nemen om de hoge bloeddruk voldoende te verlagen (monotherapie). In andere gevallen is een combinatie van verschillende geneesmiddelen nodig (combinatietherapie), bijvoorbeeld een ACE-remmer en een calciumantagonist.

bij secundaire hypertensie Het is niet voldoende om alleen antihypertensiva te nemen. Het moet de onderliggende ziekte worden behandeld. Vernauwde nierslagaders (stenose van de nierslagader) kunnen bijvoorbeeld worden uitgebreid in een chirurgische procedure. Dit kan een hoge bloeddruk verlagen.

Hypertensie: ziekteverloop en prognose

De hypertensieprognose verschilt van patiënt tot patiënt en kan niet algemeen worden voorspeld. Het verloop van de ziekte is afhankelijk van verschillende factoren. Deze omvatten bijvoorbeeld het niveau van de bloeddruk en de aanwezigheid van andere comorbiditeiten. Over het algemeen geldt dat hoe eerder hoge bloeddruk wordt gedetecteerd en behandeld, hoe lager het risico op complicaties zoals een hartaanval of beroerte. Als hypertensie niet wordt behandeld, neemt het risico op gevolgschade toe.

Om de bloeddrukwaarden in het oog te houden en mogelijke secundaire ziekten vroegtijdig te herkennen, zou dat moeten Hoge bloeddrukPatiënten voeren regelmatig controles uit bij de arts.

Verdere informatie

Boek aanbevelingen:

• Hypertensie: voorkomen, detecteren, behandelen (Anke Nolte, Stiftung Warentest, 2016)
• Hypertensie. Compacte gids: effectieve preventie en zelfhulp met verhoogde waarden (Dr. med. Eberhard J. Wormer, Mankau Verlag, 2017)
• Het geweldige kookboek voor hypertensie: alle belangrijke informatie voor een bloeddrukverlagend dieet. 130 recepten voor het hele gezin (Sven-David Müller, Schlütersche Verlag, 2015)

richtlijnen:

• ESC Pocket Guidelines “Richtlijnen voor het beheer van arteriële hypertensie” van de Duitse Cardiac Society – Cardiovascular Research en de Duitse Hypertension League (2013)

steungroepen

Duitse hogedrukliga e.V. DHL
www.hochdruckliga.de